මහාවිහාරවංශික ස්‍යාමෝපාලි මහානිකායේ 
මල්වතු මහාවිහාර පාර්ශවයේ අනුනායක ආචාර්ය
නියංගොඩ විජිතසිරි අනු නා හිමි
“යං කිඤ්චි චිත්තං ඉධ වා හුරං වා
සගෙගසු වා යං රතනං පණීතං
නො සමං අත්ථි තථාගතෙන
ඉධම්පි බුදෙධ රතනං පණීතං
එතෙන සචෙචන සුවත්ථි හොතු” (රතන සූත්‍රය)
මෙලොව හෝ සෙසු ලොවක හෝ යම්කිසි අගනා වස්තුවක් ඇද්ද, ස්වර්ගයක් වශයෙන් ගැනෙන ලෝකයන්හි යම්කිසි අගනා රත්නයක් ඇද්ද ඒ කිසිවක් බුද්ධ රත්නය හා සමාන නොවේමය. බුද්ධරත්නය උතුම්ම රත්නයයි. මේ සත්‍ය හේතු කොට ගෙන සියලු සත්වයන් සුවපත් වේවා!
බුද්ධ යනු අවබෝධයයි. ඒ කවර නම් අවබෝධයක් ද තථාගතයන් වහන්සේම ‘සේල’ නම් බමුණාට වදාළ අයුරින් දතයුතු සියල්ලම (තථාගතයන් වහන්සේ විසින්) වෙසෙසින් දක්නා ලදිමි. වැඩිය යුතු සියල්ල වඩනා ලදී. හල යුතු සියල්ල හලෙමි. එහෙයින් මම බුද්ධ නම් වෙමි.
දුක්ඛ, සමුදය, නිරෝධ, මාර්ගාධී ආර්ය සත්‍ය, ස්කන්ධ ආයතන, ධාතු, බෝධිපාක්‍ෂික ධර්ම, පටිච්ච සමුප්පාදය අංග ආදී ගැඹුරු දහම් කොටස් වෙන් වෙන් වශයෙන් ඉතා සියුම්ව ද සත්ව ලෝකය පිළිබඳ වූ උත්පාද, ඨිති, භංගා දී විග්‍රහයන් හේතුඵලවාදී විචාරක්‍ෂියෙන් දත් හෙයින් ද සම්මා සම්බුද්ධ නම් වන සේකැ’යි අට්ඨකථාචාරීහු පෙන්වා දෙති.
බුද්ධරත්නය යනුවෙන් සලකන විට අතීත කාලීන වූ යම් බුදු කෙනෙකුන් වහන්සේ වැඩ සිටියාහුද අපගේ ස්වාමී වූ ගෞතම නම් බුදුන්වහන්සේ ද අනාගත කාලීන වූ යම් බුදු කෙනෙකුන් වහන්සේ වෙත්ද කාලත්‍රයවර්තී සියලු දෙනා වහන්සේම ඊට ඇතුළත් වෙති. එම සියලු බුදුවරයන් වහන්සේම බුද්ධරත්නය සතු අනර්ඝ වූ ලක්‍ෂණ සමුදායෙන් සෝභමානය.
සම්මා සම්බුද්ධත්වය යනු කවරේදැයි තථාගතයන් වහන්සේ සතු මහා ප්‍රඥාවෙන් අවබෝධ කටයුතුයි. ත්‍රිපිටකාගත සූත්‍රයන්හි අසදෘෂ්‍ය වූ සම්බුද්ධඤාණය විවිධාකාර ප්‍රභේදයන්ගෙන් විවරණය වී ඇත. සම්මා සම්බුද්ධත්වයෙහි අසිරිය කාරකාරාම සූත්‍රයෙන් ‘සබ්බඤ්ඤු භූමි, ඛීණාසව භූමි, පච්ච භූමි, සඤ්ඤාත භුමි තාදී භූමි යනුවෙන් ප්‍රධාන කොටස් පහක් යටතේ ඉදිරිපත් කොට තිබේ. එය ගැඹුරින් අධ්‍යයනය කිරීම සම්මා සම්බුද්ධත්වයෙහි විශිෂ්ටත්වය අවබෝධ කර ගැනීමට මහෝපකාරී වේ.
සම්බුද්ධත්වය අති ගාම්භීර ඥාන සම්පත්තියකින් සමූපලක්‍ෂිතය. සම්බුද්ධත්වය කරා පියවරින්, පියවර ආධ්‍යාත්ම සංවර්ධන කාර්යෙහිලා බෝධිසත්වයන් වහන්සේ ප්‍රොත්සාලි වූ අයුරු වටහා ගැනීම මෙහිලා ඉතා වැදගත් වන්නේ ය. බෝමැඩ කරා වැඩම කොට අපරාජිතපර්ය්‍යංකයෙන් වැඩ හිඳ මාර පරාජයෙන් අනතුරුව අනාපානාසති භාවනාභ්‍යාසයෙන් චතුර්ථ ධ්‍යානයට එළඹ සිත ඉන් ඉවත්කොට අනේක සංඛ්‍යාත අතීත ආත්ම භාවයන් තත්වාකාරයෙන් දකිමින් පුබ්බේනිවාසානුස්සති ඤාණ ප්‍රතිලාභ කොට ගත්හ.
අතීත විවිධ ආත්මයන්හි උපන් තැන්, ලැබූ නම් ගොත්, විඳින ලද සුවදුක් පැහැදිලි ලෙස දකිමින් අතීතය වසාලන මෝහන්ධකාරය දුරු කිරීමට සමත් වූහ. අනතුරුව සත්වයින්ගේ උත්පත්තිය, පැවැත්ම හා මරණයද සුගති හා දුගති සංඛ්‍යාත භවය, කුසලාකුසල කර්ම විභාගාදියද දකිමින් ‘දිබ්බචක්‍ඛු ඤාණ සහ චුතුපපාත ඤාණ’ උපදවා ගත්හ. ඉන් අනතුරුව කෙලෙසුන් සිඳලීමේ සසර බැමි ලිහා දැමීමේ මඟ කෙරෙහි සිත් යොමු කළෝ සතර මඟ, සතර ඵල පිළිවෙළින් සර්වඥ ඤාණ සම්පත්ති ප්‍රතිලාභී වූහ. එය වනාහි යථාභූත ඤාණ දස්සන අවබෝධයයි. ඒ වනාහි,
චක්‍ඛුං උදපාදි, ඤාණා උදපාදි, පඤ්ඤා උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලෝකෝ උදපාදි යනුවෙන් හැඳින්වෙන එම ඤාණ සම්පත්තිය සාධාරණ ඤාණ අටකින්ද, අසාධාරණ ඤාණ හයකින්ද ප්‍රභේදගත වේ.
බුද්ධත්වය හා බැඳී පවත්නා මෙම ඥාන විභාගයෙහි හරවත් බව අවබෝධ කරගත හැක්කේ ඉතා සියුම්ව හා විචාරාක්‍ෂියෙන් යුතුව විමසා බැලීමෙනි. න්‍යාය, වෛශේෂිත, සංඛ්‍ය, වේදාන්ත, යෝග, පූර්ව විමංසා, උත්තර විමංසා, ෂඩ් දර්ශන, උපනිෂද් ආදී ඉගැන්වීම් මගින් ඉදිරිපත් කෙරෙන ඉන්දීය දර්ශන සම්ප්‍රදාය පිළිබඳව අවබෝධයක් ඇති කරගෙන තුලනාත්මකව විමසා බැලීමෙනි. භාරතීය දර්ශනය මඟින් ඉදිරිපත් කළ අධ්‍යාත්ම සංවර්ධන ක්‍රියාවලිය හා විග්‍රහය අවබෝධ කොටගත හැක්කේ විචාරශීලී පරිපූර්ණ මනසක් ඇති ප්‍රතිපත්ති ගරුක, සද්පුරුෂ සාධූන්ට පමණි. බුද්ධිගෝචර බවින් සැබැවින්ම ඈත් වූ දේව නිර්මාණවාදී යදමින් බැඳුනු ආගමික නායකයින්ට එය කෙසේවත් කළ නොහැකිය.
සර්වඥතා ඤාණය පාදක වී පවත්නා දාර්ශනික පදනම හේතුඵලවාදය නම් වේ. එය අචින්ත්‍ය වූ ජගත් මණ්ඩලය සංස්ලේෂණ හා විශ්ලේෂණ වශයෙන් විමර්ශනයට භාජන කළ හැකි වූද, යථාර්ථාවබෝධයට මාර්ගෝපදේශකත්වය ලබා දෙන්නා වූද පරම සත්‍ය වූ දාර්ශනික පදනම ලෙස හඳුන්වා දිය හැකි ය.
බුද්ධරත්නය අසම සම ගුණ සමුදායෙන්ද උපසොහිතය. ඒ බුදුගුණ සිත් සතන් හි රඳවා ගෙන නැවත නැවතත් සිහි කිරීම ‘බුද්ධානුස්මෘති’ නම් වේ. ‘අනුස්සති’ යන්නෙහි අර්ථය නැවත නැවත උපදවන යහපත් සිහිය යන්නයි. ඒ වනාහි සිහිය පැවැත්විය යුතු තැනම නැවත නැවත පිහිටුවීමකි. බුදුරුවන ෙකරෙහි සුදුසු ආකාරයෙන් නැවත නැවත සිහිය පිහිටුවීමයි. බුදුගුණය සපුරා දත හැක්කේ බුදුවරයන් වහන්සේටම පමණි. එහෙත් මහරහත් උතුමන්ද මාර්ග ඵලාවතීර්ණ වූවෝද පෘථග්ජන එහෙත් නුවණැතියෝද තම තමන්ගේ නැණ පමණින් බුදුගුණ හඳුනා ගනිති. අනතුරුව නැවත නැවත මෙනෙහි කරති. එහෙයින්ම බුද්ධ, ධම්ම, සංඝ සංඛ්‍යාත රත්නත්‍රය සරණ යති.
මෙම උතුම් වූ වෙසක් පුර පසළොස්වක පොහෝ දින බුද්ධානුස්සතියේ යෙදී ආමිස ප්‍රතිපත්ති පූජාවන්හි නිරතව ලොවී ලොව්තුරා සැපත් ප්‍රාර්ථනා කටයුතුයි.
සැමට තෙරුවන් සරණයි!